Lex Manual - Podręcznik Prawa

Komentarze prawnicze rzadko są podstawowym narzędziem nauki, przynajmniej na studiach. Wcale mnie to nie dziwi – publikacje tego rodzaju czyta się ciężko i powoli, a nadmiar prezentowanych informacji raczej przeszkadza niż pomaga w przyswajaniu wiedzy prawniczej. Jeśli jednak podejść do nich odpowiednio, komentarze mogą okazać się istotną pomocą w przygotowaniach do egzaminów.

Czym jest komentarz prawniczy

Wiele osób zdaje się zapominać o tym, że komentarz prawniczy nie jest wiążącą wykładnią obowiązujących przepisów. Oczywiście, w sprawach spornych warto się na niego powołać (gdy ma to uzasadnienie!), ale nie można traktować zamieszczonych w nim poglądów jako nienaruszalnej świętości.

U swoich podstaw komentarz prawniczy jest publikacją opisującą z punktu widzenia teoretycznego i/lub praktycznego znaczenie przepisów konkretnego aktu prawnego. Jak każda taka publikacja, komentarz zwiera poglądy jego autora, z którymi można, a czasami nawet trzeba polemizować.

Większość dobrych komentarze uwzględnia także szerszy kontekst znaczeniowy przepisów, co do którego doktryna jest zgodna. W tym przede wszystkim przejawia się użyteczność komentarzy w nauce prawa.

Skąd wziąć komentarze prawnicze

Podstawowym problemem komentarzy jest ich ograniczona dostępność. Oczywistym wyjściem jest zakup takiej publikacji, ale to koszt co najmniej kilkuset złotych. Ceny komentarzy są ogromne, nawet w porównaniu z wysokimi cenami monografii prawniczych.

Alternatywą dla zakupów jest skorzystanie z uniwersyteckiej biblioteki, w której można przeglądać komentarze na miejscu lub nawet czasami je wypożyczyć. Dobrym wyjściem może się również okazać popytanie wśród znajomych.

Powyższe metody mają jedną, podstawową wadę – albo nie umożliwiają zdobycia aktualnych komentarzy, ale sprawiają, że te zdobyte szybko się dezaktualizują. Dlatego jedynym rozsądnym wyjściem w tym wypadku wydaje mi się skorzystanie z programów prawniczych (Lex lub Legalis). Wykupienie do nich dostępu w dłuższej perspektywie jest dużo tańsze, a praca z wersjami elektronicznymi komentarzy bywa zdecydowanie łatwiejsza niż z książkami papierowymi.

Jak uczyć się z komentarzem

Podstawowym błędem, który robi niemal każdy zaczynający naukę z komentarzem, jest próba czytania go od deski do deski. Teoretycznie może się to wydawać niezłym pomysłem, ale praktyka szybko sprowadza w tym wypadku człowieka do parteru – niemal każdy po kilku artykułach ma już dosyć i komentarz porzuca. Taka publikacja podejmuje bardzo szeroką gamę tematów i szybko pojawia się przesyt, który uniemożliwia jakąkolwiek naukę.

Z sytuacji tej widzę trzy wyjścia. Po pierwsze, lekturę komentarzy do poszczególnych przepisów należy tak rozkładać w czasie, by nie przesadzić z ilością informacji. Jest to jednak metoda mało efektywna, ponieważ wciąż będziemy serwować naszemu umysłowi masę niepotrzebnych informacji.

Innym wyjściem jest czytanie wyłącznie konkretnych fragmentów komentarza. Dobre komentarze mają zazwyczaj jasny podział jednostek redakcyjnych i opis każdego przepisu jest mniej więcej podobny. Dzięki temu możemy skupić się tylko na tym, co nas naprawdę interesuje. Także i w tym wypadku możemy jednak nieco przesadzić z przyswajanymi informacjami.

Zdecydowanie najlepszym wyjściem jest traktowanie komentarza stricte zadaniowo. Powinniśmy po niego sięgać tylko wtedy, gdy mamy do rozwiązania konkretny problem teoretyczny lub praktyczny i czytać komentarz z założeniem, że chcemy znaleźć odpowiedź na postawione wcześniej pytania. Dzięki temu podczas nauki będziemy wykorzystywać inne partie mózgu niż podczas zwykłego, bezrefleksyjnego czytania.

Michał Wysocki

Jeśli się nad tym głębiej zastanowić, duża część pracy prawnika sprowadza się na samym końcu do orzeczenia lub decyzji administracyjnej. Proces karny lub cywilny, spór wynikający z umowy, zatarg sąsiedzki, problem z wybudowaniem garażu czy stwierdzenie stopnia niepełnosprawności zazwyczaj kończą się jakąś formą rozstrzygnięcia właściwego organu. Z tego powodu warto jak najszybciej zacząć oswajać się z postanowieniami, wyrokami i decyzjami.

Odpowiednie podejście do orzeczeń

Sam przez wiele lat pałałem żywą niechęcią do korzystania z wyroków podczas nauki. Moją emocjonalną traumę wywołały zajęcia na studiach z prawa administracyjnego materialnego, które w dużej części polegały na czytaniu orzeczeń i ich streszczaniu.

Brak odpowiedniego przygotowania merytorycznego (także z mojej winy) i właściwej perspektywy sprawiał, że autentycznie przez długi czas nie mogłem patrzeć na orzeczenia sądów administracyjnych. A konwersatoria z prawa karnego i cywilnego nie były dużo lepsze. Dopiero na aplikacji adwokackiej zebrałem się w sobie i zacząłem pracować nad sposobami efektywnej nauki w tym zakresie.

Skąd wziąć orzeczenia

Istnieje wiele sposobów na zdobycie interesujących Cię orzeczeń. W artykule na moim blogu Legal Writing Po Polsku zająłem się darmowymi (i komercyjnymi) bazami orzeczeń, do których zaliczają się:

• www.orzeczenia.ms.gov.pl – orzeczenia sądów powszechnych;
• www.saos.org.pl – orzeczenia sądów powszechnych i administracyjnych;
• www.sn.pl/orzecznictwo – orzeczenia Sądu Najwyższego;
• www.orzeczenia.nsa.gov.pl – orzeczenia Naczelnego Sądu Administracyjnego i sądów wojewódzkich;
• www.otk.trybunal.gov.pl/orzeczenia – orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego;
• www.sip.mf.gov.pl – interpretacje podatkowe;
• www.curia.europa.eu/juris – orzeczenia Trybunału Sprawiedliwości;
• www.hudoc.echr.coe.int – orzeczenia Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

Jak zawsze zachęcam, by rozważyć także możliwość wykupienia dostępu do jednego z programów prawniczych (lub sprawdzić, czy taki dostęp zapewnia Twoja uczelnia/wydział). Lex i Legalis grupują orzeczenia oraz łączą je ze sobą na wiele różnych sposobów, co niesamowicie ułatwia pracę. Czasami pojawiają się tam także artykuły z opracowaniami konkretnych linii orzeczniczych.

Dobrym wyjściem jest także zaopatrzenie się w drukowany zbiór orzecznictwa do konkretnego kodeksu lub ustawy. Redakcja takiej publikacji dokonała wyboru i opracowała najważniejsze orzeczenia, co znacznie ułatwi Ci pracę. Książkowe zbiory orzecznictwa to jedyne publikacje, które zabrałem ze sobą na egzamin zawodowy.

Jak stworzyć własny zbiór orzecznictwa

Korzystając ze źródeł podanych wyżej lub podręczników/notatek z zajęć, jesteś w stanie stworzyć swój własny zbiór orzeczeń na dowolny temat. To metoda o tyle warto rozważenia, że podczas jej stosowania wiedza dosłownie sama wpada Ci do głowy – opracowując konkretne zagadnienia sprawiasz bowiem, że związane z nimi ślady pamięciowe silnie osadzają się w Twojej pamięci.

Proponuję następujący schemat tworzenia własnego zbioru:

1. ustalenie zakresu zagadnień, którego dotyczyć ma zbiór;
2. zdobycie orzeczeń z wybranego zakresu;
3. zapoznanie się z tezami wybranych orzeczeń;
4. podział orzeczeń ze względu na ich znaczenie (najczęściej orzeczenia dzieli się z uwagi na organ, który je wydał);
5. usunięcie powtarzających się orzeczeń;
6. posegregowanie orzeczeń według jakiegoś klucza, np. prezentowanego poglądu na daną kwestię.

Warto stosować powyższy schemat podczas prac z orzeczeniami w formie cyfrowej – dzięki temu dużo łatwiej będzie Ci nimi zarządzać.

Jak uczyć się z orzeczeń

Gdy w ten lub inny sposób zdobędziesz już jakiś zbiór, czas przejść do nauki. Także i w tym zakresie mam pewien algorytm postępowania:

1. przeczytaj tezę orzeczenia;
2. oceń, czy stan faktyczny sprawy ma znaczenie;
3. przeczytaj uzasadnienie prawne orzeczenia;
4. porównaj zdobyte informacje z innymi, podobnymi orzeczeniami;
5. podsumuj i powtórz zdobytą wiedzę.

Zdecydowanie najwięcej problemów na początku sprawia ocena, czy stan faktyczny ma w sprawie znaczenie. Często ważne wyroki dotyczą jedynie wykładni przepisów i nie odnoszą się tak bardzo do sytuacji faktycznej, w ramach której zostały wydane. Innym razem jednak zdarzenia, które doprowadziły do wydania orzeczenia, mają dla sprawy kluczowe znaczenie. By skutecznie rozróżniać te sytuacje potrzebujesz doświadczenia w pracach z wyrokami.

Dlatego, nawet gdy teraz wydaje Ci się to bezsensowne, jak najwcześniej zacznij pracować z orzeczeniami – przyzwyczaisz się do ich konstrukcji i specyficznego języka, co znacznie poszerzy Twoją prawniczą perspektywę.

Michał Wysocki

Na studiach prawniczych fetyszyzuje się wiele rzeczy, a jedną z nich są podręczniki. Jedni traktują je jak prawdę objawioną i będą bronić poglądów autora nawet za cenę dobrych stosunków koleżeńskich, inni podręczników w ogóle nie otwierają, uznając je za zbędne graffiti na czystym tekście normatywnym. Oba podejścia nie są jednak zbyt mądre.

Zalety i wady podręczników

Podręczniki mają kilka niewątpliwych zalet. W sposób kompleksowy (przynajmniej w teorii) przedstawiają dane zagadnienie, najczęściej w formie dedykowanej studentom i aplikantom. Zwierają wybór orzecznictwa oraz przykłady, które mają urealnić abstrakcyjne treści, o których traktują. Są weryfikowane przed publikacją i stanowią często podstawę wykładu oraz kończącego go egzaminu.

Nieco mniej oczywiste są wady podręczników. Ja za największą uważam objętość – bardzo często publikacje tego typu są przegadane i rozwleczone bardziej, niż jest to niezbędne do skutecznej nauki. Traktując temat całościowo, podręczniki zniechęcają do zdobywania wiedzy z innych źródeł. Czasami są także skażone poglądami autorów. Jak już wspominałem, podręczniki bywają uznawane za prawdę objawioną – absolutnie niesłusznie.

Jak wybrać odpowiedni podręcznik

Z czasów studiów pamiętam, że mało kto zastanawiał się nad wyborem podręcznika. W obrocie funkcjonowały trzy strategie:

• wskazany przez prowadzącego zajęcia;
• najtańszy;
• najłatwiej dostępny.

Nie twierdzę, że takie podejście było złe. Warto byłoby jednak nieco bardziej świadomie podchodzić do tego problemu. Obok zaleceń prowadzącego warto podpytać koleżanki i kolegów z wyższych lat studiów/aplikacji, sprawdzić wewnętrzne fora lub grupy dyskusyjne i recenzje danego podręcznika w Internecie.

Wybierając podręcznik należy zwracać uwagę na:

• długość (do dziś nie przeczytałem całego Waltosia, a minęło prawie 10 lat od jego zakupu – dlatego nie wybieraj wielkich kobył, których i tak nie poznasz w całości);
• strukturę – czytelny układ treści to podstawa pracy z tego typu publikacjami;
• wyróżnienia – jednolite ściany tekstu nie sprzyjają nauce;
• estetykę – czcionka powinna być czytelna, a typografia ułatwiająca pracę z podręcznikiem;
• zgodność z sylabusem.

Jeśli to możliwe, zaopatrz się w co najmniej dwa różne podręczniki – dzięki temu nie wpadniesz w pułapkę traktowania jakichś poglądów na równi z normami prawnymi.

Skąd brać podręczniki

Podręczniki prawnicze, choć tańsze niż monografie, wciąż są dość drogie. Z tego powodu powinieneś rozważyć, w jaki sposób zaopatrzyć się w jeden z nich.

Jeśli koniecznie chcesz kupić podręcznik, szukaj promocji i przecen w Internecie. Gdy stan prawny nie zmienił się mocno w ostatnich latach, zastanów się nad kupnem książki używanej w Sieci lub od innych studentów/aplikantów.

Podręcznik możesz także pożyczyć od znajomych. Co prawda nie będziesz mógł po nim pisać, ale jeśli sam kupisz książkę innego autora, wymiana sprawi, że każde z Was pozna co najmniej dwie pozycje.

W ostateczności możesz również skorzystać z biblioteki uniwersyteckiej lub miejskiej. Te pierwsze posiadają prawdopodobnie więcej interesujących Cię pozycji, ale konkurencja nie śpi, więc jeśli się spóźnisz, w najlepszym razie zostaną Ci stare, nieaktualne wydania.

Kiedy zaopatrzyć się w podręcznik

Najprostsza odpowiedź brzmi – jak najszybciej.

Kupowanie lub pożyczanie podręcznika tuż przed egzaminem może i ma czasami jakieś uzasadnienie, ale w dłuższej perspektywie jest mało efektywne. Do nauki lepiej nadają się inne materiały, o których będę pisał na blogu.

Podręcznik powinieneś zdobyć przed rozpoczęciem zajęć i co najmniej pobieżnie go przekartkować, a przed każdym wykładem/ćwiczeniami koniecznie przeczytaj fragment, który będzie na nich poruszany. Wiem, że nie brzmi to jak dobra zabawa, ale z mojego doświadczenia wynika, że taka praca z podręcznikami przynosi najwięcej efektów.

Jak uczyć się z podręczników

Najpierw sprawa podstawowa:

Wielokrotna lektura podręcznika jest prawie tak samo skuteczna, jak bicie się nim po twarzy.

Przed długi czas sam tak robiłem (w sensie – czytałem wielokrotnie podręcznik). Badania naukowe jednoznacznie pokazują, że taki sposób nauki jest bezsensowny. W naszym umyśle pojawia się iluzja wiedzy, którą wywołuje przechowywanie treści podręcznika w pamięci krótkotrwałej. Jeśli nie poczynimy wysiłku, by zapamiętać informacje na dłużej, szybko znikną.

Z podobnych powodów mało skuteczne jest zaznaczanie dużych fragmentów podręcznika (lub nawet całych stron) kolorowymi zakreślaczami.

Sam wypracowałem następujący schemat uczenia się z podręczników:

1. ustal, czego masz się uczyć (np. na podstawie sylabusa);
2. przekartkuj podręcznik, ustal jego strukturę;
3. znajdź i zaznacz kluczowe definicje, przykłady i orzeczenia;
4. zapoznaj się z konkretnym fragmentem podręcznika stosując metody skutecznej nauki (np. zadając odpowiednie pytania do przerabianej treści lub ją parafrazując – metody te będę opisywał na blogu);
5. utrwal wiedzę za pomocą notatek lub skryptów;
6. powtarzaj punkty 4 i 5 tak długo, aż trwale wszystko zapamiętasz.

Zachęcam Cię do stosowania metod przedstawionych w tym wpisie i poprawiania swojej nauki z podręczników. Skoro nie można przed nimi uciec, niech chociaż będą mądrze wykorzystywane.

Michał Wysocki

Tym wpisem chciałbym wrócić do założeń, które legły u podstaw stworzenia Lex Manual w 2015 roku. W przewidywalnej przyszłości ukaże się moja druga książka, poświęcona w całości uczeniu się prawa. Żeby umilić Wam czas oczekiwania, zaplanowałem serię wpisów poświęconych różnym zagadnieniom związanym z przyswajaniem wiedzy prawniczej.

Jak skrypty uratowały moją edukację

Powiedzieć, że studia prawnicze zaczynałem bez większego entuzjazmu, to nic nie powiedzieć. Na prawo poszedłem z czystej kalkulacji – wydawało mi się, że z kilku kierunków humanistycznych, które brałem pod uwagę, ten jest w stanie zapewnić mi największe szanse na znalezienie pracy.

Brak większego zainteresowania tą tematyką szybko dał o sobie znać. Dwa pierwsze lata studiów zdałem w zasadzie cudem, zaliczając co najmniej po dwie poprawki na semestr. Wydaje mi się, że byłem jednym z najgorszych studentów na roku.

Wszystko zmieniło się za sprawą dwóch wydarzeń. Dzięki odkryciu kryminalistyki polubiłem przedmioty prawnicze, a otrzymany od znajomych skrypt z prawa karnego pokazał mi, że istnieją inne metody nauki niż bezmyślne czytanie podręcznika raz za razem.

Skrypty jako narzędzie dedykowane studentom

Skrypt (bryk, repertorium, opracowanie) spośród wielu innych narzędzi służących do nauki wyróżnia to, że wygląda, jakby został pomyślany od razu z myślą o studentach.

Dobry skrypt w maksymalnie zwięzłej formie powinien przedstawiać cały zakres zagadnienia, którego chcemy się nauczyć. Podczas gdy podręczniki czy fiszki mogą mieć różne inne zastosowania, skrypt ma tylko jedno – ułatwić zapamiętanie konkretnej partii materiału.

Rodzaje skryptów

Nie ma żadnej klasyfikacji skryptów, zwłaszcza prawniczych. Z mojego doświadczenia wynika, że można w ich ramach wydzielić jednak kilka kategorii:

1. skrypt z ustawy – skrypt obejmujący wyłącznie treść przepisów (takie skrypty zamieszczam na tym blogu);
2. skrypt z podręcznika – skrypt tworzony z jednej, wybranej wcześniej książki;
3. skrypt z notatek – skrypt zawierający wyłącznie treści poruszane podczas wykładów/ćwiczeń;
4. skrypt kompilacyjny – skrypt łączący inne skrypty i tworzący z nich jedno opracowanie;
5. skrypt klasyczny – całościowy skrypt z danej dziedziny, który uwzględnia tekst przepisów, orzecznictwo i poglądy doktryny.

Do różnych celów przydatne będą inne rodzaje skryptów, warto dobierać je (lub tworzyć) świadomie.

Cechy dobrego skryptu

W sieci istnieje masa skryptów prawniczych, które jednak nie spełniają swojej podstawowej roli – ułatwiania nauki. Są obszerne, zagmatwane i spaprane na poziomie typograficznym.

Dobry skrypt musi być możliwie krótki (to go odróżnia od podręcznika) i pozbawiony wszelkich zapychaczy oraz ozdobników.

Musi zawierać jednolity poziom szczegółowości, by nie sprawiał wrażenia chaotycznego. Z tego samego powodu należy go pisać prostym językiem i wprowadzać w nim jasną, z góry ustaloną strukturę.

Warto pochylić się nad wyglądem skryptu – dobrać odpowiednią czcionkę, zastosować poprawną typografię i umiejętnie rozłożyć tekst na kartce.

Skąd brać skrypty

Skrypty możesz zdobyć z kilku różnych źródeł. Po pierwsze, rozważ ich kupno. Część z nich, tak jak moje, dostępna jest tylko w formie przygotowanych do wydruku e-booków, część od razu wydawana jest w takiej postaci.

Jeśli nie chcesz wydawać pieniędzy, poszukaj darmowych skryptów w Internecie (odradzam jednak taką metodę, rzadko kiedy można trafić na coś pozbawionego błędów) lub popytaj starsze roczniki.

Zawsze możesz także stworzyć skrypt samemu. Samodzielne wykonanie takiego opracowania jest najlepszą metodą nauki, czerpiącą z ogromnego dorobku psychologii kognitywnej. Ja w taki właśnie sposób przełamałem mój edukacyjny impas – od kiedy samodzielnie robię skrypty (3 rok studiów), nie oblałem żadnego egzaminu.

Dlaczego skrypt się przydaje?

Skrypt jako materiał do nauki posiada masę zalet:

• możesz go bezpłatnie wykonać samemu;
• ucząc się z niego oszczędzasz masę czasu;
• komercyjny skrypt jest (czasami) o rząd wielkości tańszy niż podręcznik;
• uporządkowana struktura skryptu ułatwia naukę;
• skrypt stanowi bazę, dzięki której możesz swobodnie zagłębiać się w wybrane przez Ciebie zagadnienia szczegółowe.

Z powyższych powodów warto rozważyć wykorzystanie skryptów podczas nauki. Może się okazać, że Twoje dotychczasowe kiepskie wyniki były po prostu efektem źle dobranych materiałów. W moim przypadku tak właśnie było.

Michał Wysocki